90k
4 klucze do przyszłej wspólnoty ludzi: egalitaryzm, kolektywizm, etatyzm i paternalizm
Wśród nich kluczową rolę odgrywały takie koncepcje jak egalitaryzm, paternalizm, kolektywizm i etatyzm. Każda z tych idei odzwierciedla specyficzne podejście do zarządzania społeczeństwem, relacji między jednostką a państwem oraz między członkami wspólnoty. W świecie gdy do 2050 roku na Ziemi będzie żyć 10 mld ludzi wszelkie ideologie, które służą budowaniu porządku opartego o interes wspólnoty zasługują na uwagę. Dzisiaj przedstawiamy 4 z nich, których rola w nowoczesnych wspólnotach, niekoniecznie narodowych będzie odgrywać nadrzędną rolę.
Jednym z nowoczesnych konceptów ekonomii egalitarnej jest bezwarunkowy dochód podstawowy.
Egalitaryzm: aksjomat wyjściowy
Egalitaryzm to ideologia oparta na przekonaniu o równości wszystkich ludzi, niezależnie od ich statusu społecznego, ekonomicznego czy kulturowego. W kontekście systemów społecznych oznacza dążenie do zmniejszenia nierówności poprzez redystrybucję zasobów, równy dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej i innych usług publicznych. Korzenie egalitaryzmu można odnaleźć już w starożytnych filozofiach. Idee równości pojawiały się w naukach stoików, którzy głosili, że wszyscy ludzie, niezależnie od swojego pochodzenia, są równi wobec praw natury. Jednak egalitaryzm jako ideologia polityczna nabrał kształtu w czasach Oświecenia, kiedy to filozofowie tacy jak Jean-Jacques Rousseau i John Locke zaczęli propagować idee równości wobec prawa i konieczności ograniczenia przywilejów klas wyższych. Kluczowym momentem w historii egalitaryzmu była Rewolucja Francuska z 1789 roku, której hasło 'Wolność, Równość, Braterstwo’ stało się symbolem dążeń do stworzenia społeczeństwa, w którym wszyscy obywatele mają równe prawa. Kolejnym ważnym etapem był rozwój ruchów socjalistycznych w XIX wieku, a także ruchy na rzecz praw obywatelskich, takie jak walka o zniesienie segregacji rasowej w Stanach Zjednoczonych. Kraje skandynawskie rozwinęły tę ideologię tworząc koncept państw opiekuńczych, w których wysokie podatki i rozbudowane systemy opieki społecznej gwarantują obywatelom równy dostęp do usług publicznych.
Egalitaryzm może pomóc w walce ze zmianami klimatycznymi poprzez sprawiedliwy podział kosztów transformacji energetycznej między kraje rozwinięte a rozwijające się. Inicjatywy takie jak Zielony Ład w Unii Europejskiej są właśnie przykładem polityk opartych na zasadach równości. Jednym z nowoczesnych konceptów ekonomii egalitarnej jest bezwarunkowy dochód podstawowy, o którym wielokrotnie pisaliśmy na F5. W kontekście automatyzacji procesów pracy wydaje się rozwiązaniem coraz bardziej realnym.
Państwa paternalistyczne mogą sobie lepiej poradzić z globalnymi wyzwaniami jak zmiany klimatyczne, pandemie, migracje czy nierówności społeczne poprzez narzucenie i egzekwowanie koniecznych ograniczeń.
Paternalizm: ograniczenie czyni mistrza
Paternalizm odnosi się do systemu, w którym władza, zwykle reprezentowana przez rząd lub inny demokratycznie wybrany organ podejmuje decyzje w imieniu obywateli, kierując się przekonaniem o ich najlepiej pojętym interesie, czasem kosztem ograniczenia ich wolności. Paternalizm ma długą historię, sięgającą czasów starożytnych. W starożytnej Grecji i Rzymie filozofowie, tacy jak Platon i Arystoteles, postulowali model rządów, w którym elity intelektualne pełniłyby rolę przewodników dla mniej wykształconych mas. W epoce nowożytnej paternalizm zyskał bardziej zinstytucjonalizowaną formę w państwach opiekuńczych, które dążyły do ochrony swoich obywateli przed ubóstwem, bezrobociem czy chorobami. W XIX wieku idee te były szczególnie widoczne w programach reform socjalnych w Europie, takich jak ustawy Bismarcka w Niemczech, które wprowadzały system ubezpieczeń zdrowotnych i emerytalnych. Przykładem bardziej umiarkowanego paternalizmu są współczesne państwa skandynawskie, takie jak Szwecja Dania czy Finlandia (o jej modelu więcej pisaliśmy tutaj). Systemy te oferują szeroki zakres usług publicznych, takich jak darmowa edukacja i opieka zdrowotna, co często prowadzi do ograniczenia swobody jednostek w kwestiach ekonomicznych poprzez wysokie podatki. Bardziej rozwiniętym i przez to kontrowersyjnym paternalizmem cechuje się Singapur, którego rząd wprowadza liczne regulacje, takie jak surowe przepisy dotyczące czystości publicznej czy zakazy dotyczące życia codziennego, w tym nawet ścisłe reguły dotyczące korzystania z mediów. Te działania mają na celu zapewnienie wysokiej jakości życia obywateli i utrzymanie porządku publicznego, ale jednocześnie ograniczają swobody indywidualne.
Wydaje się jednak, że w kontekście globalnych wyzwań jak zmiany klimatyczne, pandemie, migracje czy nierówności społeczne nie da się im sprostać w nieuporządkowanym modelu wolnościowym, a państwa paternalistyczne mogą sobie z nimi lepiej poradzić poprzez narzucenie egzekwowanie koniecznych ograniczeń. Pozwala to na wprowadzenie polityk, które mogą być niepopularne, ale konieczne dla przyszłych pokoleń. Przykładem może być Unia Europejska, która wprowadza surowe standardy nowoczesnego środowiska.
Kolektywistyczne podejście jest warunkiem przetrwania jak największej populacji przy malejących zasobach.
Kolektywizm
Kolektywizm, jako ideologia systemów politycznych, podkreśla nadrzędność wspólnoty nad jednostką. W kolektywistycznym podejściu dobro wspólne i interesy grupy są priorytetowe, co często prowadzi do podporządkowania praw jednostki celom wspólnoty. W epoce nowożytnej kolektywizm stał się centralnym elementem ideologii socjalistycznych i komunistycznych, szczególnie w XIX i XX wieku. Obecnie jest centralną ideologią polityczną i społeczną Chin. Oparty na tradycyjnych wartościach konfucjańskich oraz ideach marksistowskich, kolektywizm kształtuje politykę, gospodarkę i życie społeczne w tym kraju. Przejawia się w silnym podporządkowaniu interesów jednostki celom grupowym, co ma swoje korzenie w historii i kulturze Chin oraz jest podtrzymywane przez politykę Komunistycznej Partii Chin (KPCh). Kolektywizm gospodarczy przejawia się również w politykach, takich jak 'Made in China 2025′, która promuje rozwój rodzimych technologii i zmniejszenie zależności od zagranicznych dostawców, lub ambitne cele transformacji energetycznej. W tym kontekście interesy jednostkowych firm i obywateli są podporządkowywane długoterminowym celom państwa. Jednym z bardziej kontrowersyjnych narzędzi wzmacniania kolektywizmu jest system 'punktów społecznego zaufania’ (Social Credit System), który monitoruje zachowania obywateli i nagradza osoby działające na rzecz dobra wspólnego, jednocześnie karząc tych, którzy naruszają normy społeczne.
W obliczu globalnych wyzwań, takich jak zmiany klimatyczne czy pandemia COVID-19, kolektywizm chiński może być postrzegany jako efektywne narzędzie zarządzania kryzysowego. Przykładowo, reakcja Chin na pandemię była szybka i zdecydowana, a obywatele w dużej mierze podporządkowali się rygorystycznym środkom, takim jak lockdowny i masowe testy. Kolektywizm może być skutecznym narzędziem w obliczu globalnych wyzwań, pod warunkiem że zachowa się równowagę między interesami jednostki a potrzebami wspólnoty. Współczesne systemy polityczne mogłyby czerpać inspirację z umiarkowanych form kolektywizmu, takich jak te stosowane w państwach skandynawskich, jednocześnie unikając jego skrajnych form, jakie widzieliśmy w systemach totalitarnych.
Etatyzm jest elastycznym podejściem, które może być realizowane przez różne wspólnoty.
Etatyzm ale nie narodowy
Etatyzm to ideologia, w której państwo odgrywa centralną rolę w gospodarce i życiu społecznym. W ramach tego podejścia państwo kontroluje kluczowe sektory gospodarki, reguluje rynek oraz zapewnia obywatelom podstawowe usługi, takie jak edukacja, opieka zdrowotna czy infrastruktura. Etatyzm ma swoje korzenie w ideach starożytnych imperiów, takich jak Rzym, gdzie państwo kontrolowało strategiczne sektory gospodarki, w tym zaopatrzenie w zboże czy budowę dróg. W czasach nowożytnych, szczególnie w XVIII i XIX wieku, etatyzm zyskał na znaczeniu w kontekście budowy państw narodowych i rozwoju przemysłu. Rewolucja przemysłowa ujawniła potrzebę państwowej interwencji w celu regulacji rynku pracy, ochrony robotników i zapewnienia infrastruktury. Francja jest przykładem kraju, który łączy elementy etatyzmu z gospodarką rynkową. Po II wojnie światowej rząd francuski znacjonalizował kluczowe sektory, takie jak energetyka, transport i bankowość. Obecnie państwo nadal odgrywa znaczną rolę w gospodarce, kontrolując strategiczne sektory i inwestując w rozwój technologiczny. Podczas pandemii COVID-19 państwa o silnych instytucjach etatystycznych, takie jak Nowa Zelandia, wykazały się skutecznością w zarządzaniu kryzysem poprzez szybkie wprowadzenie lockdownów, testowania i programów szczepień. Etatyzm nie zawsze zakłada wiodącą rolę państwa narodowego. Organizacje ponadnarodowe, takie jak Unia Europejska, mogą przejawiać elementy etatyzmu, szczególnie w politykach regulacyjnych i koordynacji działań w skali kontynentalnej. Przykładem są wspólne regulacje dotyczące ochrony środowiska, polityki rolnej (CAP) czy rynków wewnętrznych
Etatyzm pozostaje istotnym elementem wielu systemów politycznych i gospodarczych, szczególnie w sytuacjach kryzysowych, kiedy potrzebna jest szybka i skoordynowana reakcja. Jego przyszłość zależy od zdolności państw do łączenia centralnej roli z mechanizmami rynkowymi oraz od unikania nadmiernej biurokracji i kontroli.
