29k
Czym jest ludzka świadomość?
Świadomość to jedno z najbardziej fundamentalnych i tajemniczych zjawisk, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Ogólnie rzecz biorąc, świadomość odnosi się do zdolności jednostki do odczuwania, myślenia, postrzegania, przeżywania emocji i poczucia ciągłości własnej tożsamości. W różnych okresach historycznych pojawiały się różne teorie na jej temat.
Starożytność i średniowiecze
W starożytnej Grecji jednym z pierwszych myślicieli, który zastanawiał się nad świadomością, był Platon. Uważał on, że świadomość jest związana z duszą, która posiada dostęp do świata idei – doskonałych, niematerialnych form, które istnieją poza światem fizycznym. Platon twierdził, że dusza jest wieczna i przeżywa cykl reinkarnacji, a prawdziwe poznanie (episteme) polega na przypomnieniu sobie tych idealnych form.
Arystoteles, uczeń Platona, zaproponował inną teorię świadomości. Zamiast idealizmu swego nauczyciela, Arystoteles skłaniał się ku bardziej materialistycznemu podejściu. Uważał, że dusza nie jest oddzielnym bytem, ale formą organizującą materię ciała, nadającą mu życie. Świadomość była dla Arystotelesa funkcją duszy, która działała poprzez zmysły i intelekt, pozwalając na percepcję świata oraz myślenie.
W średniowieczu teorie świadomości były silnie związane z teologią chrześcijańską. Święty Augustyn, inspirowany Platonem, twierdził, że świadomość jest wewnętrznym doświadczeniem duszy, w której człowiek może odnaleźć Boga. Według Augustyna, poznanie samego siebie prowadzi do poznania Boga, a świadomość jest dowodem na istnienie duszy i jej boskiego pochodzenia. Z kolei Tomasz z Akwinu, średniowieczny filozof i teolog, opierał się na myśli Arystotelesa i twierdził, że świadomość jest zdolnością duszy do refleksji nad sobą samą, a także do poznania prawd wiecznych, które są odbiciem boskiego intelektu. Dla niego, świadomość była związana z rozumem, który pozwalał człowiekowi na poznanie świata i Boga.
W epoce nowożytnej, wraz z rozwojem nauk przyrodniczych, świadomość zaczęto analizować bardziej z perspektywy psychologicznej i fizjologicznej.
Nowożytność
René Descartes (Kartezjusz), francuski filozof, wprowadził dualizm, który zakładał, że świadomość jest niezależnym bytem niematerialnym (res cogitans), odrębnym od materialnego ciała (res extensa). Descartes słynnie stwierdził „Cogito, ergo sum” („Myślę, więc jestem”), uznając świadomość za podstawowy dowód na istnienie własnego „ja”.
Immanuel Kant rozwijał teorie na temat świadomości, twierdząc, że jest ona związana z aktywnością umysłu, który organizuje doświadczenie zmysłowe w spójną całość. Kant uważał, że świadomość jest warunkiem możliwości poznania – dzięki niej człowiek jest w stanie rozumieć świat jako uporządkowany zbiór zjawisk.
W XIX i XX wieku świadomość stała się przedmiotem intensywnych badań w psychologii i neurologii. William James, amerykański psycholog i filozof, opisał świadomość jako „strumień” – ciągły przepływ myśli i wrażeń. Z kolei Sigmund Freud wprowadził teorię nieświadomości, sugerując, że większość procesów umysłowych zachodzi poza świadomym postrzeganiem, a świadomość jest jedynie wierzchołkiem góry lodowej.
Tyle historii. A co o świadomości mówi współczesna nauka?
W ostatnich latach rozwinięto wiele teorii, które próbują wyjaśnić naturę ludzkiej świadomości na podstawie zaawansowanych badań neurobiologicznych, psychologicznych i kognitywnych.
Zgodnie z Teorią Globalnej Przestrzeni Roboczej świadomość może być wynikiem szerokiej synchronizacji i integracji informacji na poziomie całego mózgu.
Teoria Globalnej Przestrzeni Roboczej (Global Workspace Theory, GWT)
GWT jest jedną z czołowych teorii próbujących wyjaśnić naturę ludzkiej świadomości. Została zaproponowana w latach 80. XX wieku przez Bernarda Baarsa i opiera się na założeniu, że świadomość wynika z integracji informacji w mózgu, które są szeroko rozpowszechniane i dostępne dla różnych systemów poznawczych.
W tej teorii mózg jest porównywany do „globalnej przestrzeni roboczej” – rodzaju centralnej platformy, na której różne procesy poznawcze konkurują o uwagę i dostęp do zasobów umysłowych. Informacje, które zostają „wybrane” i przesłane do tej globalnej przestrzeni roboczej, stają się świadome i dostępne dla innych systemów mózgowych, takich jak pamięć długotrwała, planowanie czy kontrola zachowania. Dzięki temu mózg może integrować różne źródła informacji i podejmować skoordynowane decyzje.
Świadomość według GWT jest więc czymś w rodzaju „teatru umysłu”, gdzie sceną jest globalna przestrzeń robocza, a procesy poznawcze to aktorzy, którzy wchodzą na scenę, by zyskać uwagę i dostęp do zasobów umysłowych. Gdy informacje znajdą się w tej przestrzeni, są one dostępne dla szerokiego zakresu procesów poznawczych, co umożliwia ich kompleksową analizę i podejmowanie świadomych decyzji.
Badania neuroobrazowe, takie jak fMRI i EEG, wspierają tę teorię, pokazując, że kiedy coś staje się świadome, dochodzi do wzrostu aktywności neuronalnej w rozproszonych sieciach mózgowych. To rozprzestrzenianie się informacji w mózgu jest zgodne z koncepcją globalnej przestrzeni roboczej i sugeruje, że świadomość może być wynikiem szerokiej synchronizacji i integracji informacji na poziomie całego mózgu.
Teoria ta ma istotne znaczenie w zrozumieniu, jak mózg przetwarza i integruje informacje, co jest kluczowe dla wyjaśnienia mechanizmów leżących u podstaw świadomości.
Według Teorii Stanów Przejściowych świadomość pojawia się jako wynik nieustannej aktualizacji i dopasowywania wewnętrznych modeli do rzeczywistości zewnętrznej.
Teoria Stanów Przejściowych (Predictive Coding and Bayesian Brain)
Teoria Stanów Przejściowych, znana także jako teoria predykcyjnego kodowania (Predictive Coding) i teoria mózgu bayesowskiego (Bayesian Brain), jest jedną z nowoczesnych teorii dotyczących funkcjonowania świadomości. Zaczęła się rozwijać w latach 90. XX wieku, ale jej najbardziej zaawansowane formy zyskały na popularności w pierwszej dekadzie XXI wieku. Została rozwinięta przez naukowców takich jak Karl Friston i opiera się na założeniu, że mózg działa jak maszyna przewidująca, która nieustannie generuje prognozy dotyczące świata zewnętrznego.
Zgodnie z tą teorią, mózg tworzy wewnętrzne modele otaczającej nas rzeczywistości, bazując na wcześniejszych doświadczeniach i nabytej wiedzy – to dlatego nie pamiętamy swojego ja zaraz po urodzeniu. Te modele są następnie wykorzystywane do przewidywania nadchodzących sygnałów sensorycznych. Gdy nowe informacje sensoryczne docierają do mózgu, są porównywane z tymi prognozami. Jeśli prognozy są trafne, mózg „potwierdza” swój model, a procesy poznawcze przebiegają płynnie. Jeśli jednak rzeczywiste informacje różnią się od prognoz, powstaje tzw. błąd predykcji.
Błąd predykcji jest kluczowym elementem w teorii predykcyjnego kodowania. Mózg musi dostosować swoje modele, aby zminimalizować ten błąd, co prowadzi do aktualizacji naszych percepcji i przekonań. W ten sposób świadomość pojawia się jako wynik nieustannej aktualizacji i dopasowywania wewnętrznych modeli do rzeczywistości zewnętrznej.
Teoria ta odnosi się również do podejścia bayesowskiego, w którym mózg ocenia prawdopodobieństwo różnych hipotez na podstawie dostępnych danych, stale dostosowując swoje przewidywania w zależności od nowych informacji. Proces ten jest wysoce dynamiczny i iteracyjny, co pozwala na adaptacyjne i elastyczne reagowanie na zmieniające się warunki środowiskowe.
Predykcyjne kodowanie ma szerokie zastosowanie w zrozumieniu nie tylko świadomości, ale także różnych procesów poznawczych, takich jak percepcja, uwaga, i podejmowanie decyzji. Zostało również powiązane z różnymi zaburzeniami psychicznymi, gdzie błędy predykcji mogą prowadzić do zaburzeń w postrzeganiu rzeczywistości.
Teoria Stanów Przejściowych sugeruje, że świadomość jest wynikiem nieustannego przetwarzania informacji, które polega na przewidywaniu nadchodzących zdarzeń i dostosowywaniu naszych wewnętrznych modeli do rzeczywistości, co pozwala na efektywne funkcjonowanie w zmieniającym się otoczeniu.
Zgodnie z tą Teorią Kwantowej Świadomości, stany kwantowe w mikrotubulach mogą zapadać się w sposób, który jest odpowiedzialny za pojawienie się świadomości.
Teoria Kwantowa Świadomości (Quantum Consciousness)
Teoria Kwantowej Świadomości jest jedną z najbardziej kontrowersyjnych i niezwykłych teorii dotyczących natury świadomości. Została rozwinięta przez fizyka Rogera Penrose’a oraz anestezjologa Stuarta Hameroffa w latach 90. XX wieku. Teoria ta zakłada, że świadomość nie jest jedynie wynikiem klasycznych procesów neurobiologicznych w mózgu, ale jest związana z zjawiskami kwantowymi zachodzącymi na poziomie subatomowym w mikrotubulach – strukturach obecnych w neuronach.
Mikrotubule to mikroskopijne rurki, które tworzą część cytoszkieletu komórki i są kluczowe dla wielu funkcji komórkowych, w tym transportu wewnątrzkomórkowego. Penrose i Hameroff sugerują, że te struktury mogą być miejscem, gdzie zachodzą procesy kwantowe, które prowadzą do powstania świadomego doświadczenia. Zgodnie z tą teorią, stany kwantowe w mikrotubulach mogą zapadać się w sposób, który jest odpowiedzialny za pojawienie się świadomości. Ten proces miałby być zgodny z mechaniką kwantową, która rządzi zjawiskami na poziomie cząstek subatomowych.
Penrose, opierając się na swojej pracy nad teorią kwantową, zaproponował, że procesy te mogą wyjaśniać cechy świadomości, takie jak jej subiektywność, intencjonalność, czy jedność doświadczenia. W swojej książce „The Emperor’s New Mind” (1989) oraz późniejszych pracach, Penrose argumentował, że istnieją aspekty świadomości, które nie mogą być wyjaśnione przez klasyczną fizykę, co prowadzi go do wniosku, że muszą one mieć związek z procesami kwantowymi.
Stuart Hameroff, anestezjolog z zainteresowaniami w dziedzinie świadomości, zaproponował, że mikrotubule w neuronach mogą być odpowiednim miejscem dla tych kwantowych zjawisk. Wspólnie z Penrosem opracował teorię, którą nazwano „Orchestrated Objective Reduction” (Orch-OR), sugerującą, że kolaps funkcji falowej w mikrotubulach jest związany z pojawieniem się świadomości.
Teoria Kwantowej Świadomości jest bardzo kontrowersyjna i spotkała się z krytyką ze strony wielu naukowców, którzy uważają, że procesy kwantowe są zbyt delikatne, by zachodzić w ciepłych, wilgotnych warunkach panujących w mózgu. Krytycy wskazują również, że teoria ta nie ma jeszcze wystarczającego poparcia empirycznego i pozostaje spekulacyjna.
