W lutym 1989 roku Związek Radziecki wycofał swoje wojsko z Afganistanu po nieudanej dziewięcioletniej próbie pacyfikacji kraju. – Nadszedł dzień, na który czekały miliony sowieckich ludzi – powiedział na wiecu wojskowym Boris Gromow, radziecki dowódca wojskowy. – Pomimo naszych poświęceń i strat, całkowicie wypełniliśmy nasz internacjonalistyczny obowiązek. Narracja opuszczania Afganistanu przez ZSRR była więc tego nurtu – opuszczamy Afganistan, bo tego chcemy, nie dlatego, że przegraliśmy. Skutek internacjonalistycznego obowiązku był jednak taki, że 1/6 całej populacji cywilnej Afganistanu zmarła wskutek działań, 5 milionów ludzi uciekło z kraju, a wiele miast stało się ruiną. Oficjalnie zmarło tam około 15 tys. żołnierzy sowieckich, a 50 tys. zostało rannych, nie mówiąc już o setkach zniszczonych lub straconych samolotów, czołgów czy dział artylerii i miliardach rubli zmarnowanych na nieudane działania zbrojne.

Porażka armii radzieckiej, uważana za kosztowną, doprowadziła do utraty autorytetu administracji Gorbaczowa w oczach nie tylko opinii międzynarodowej, ale też obywateli ZSRR. Półtora roku po wyjściu wojsk z Afganistanu grupa liderów Partii zorganizowała zamach stanu przeciwko władzy Gorbaczowa. Był to wyraz niezadowolenia wobec reform, które m.in. prowadziły do urynkowienia radzieckiej gospodarki, zwiększenia swobód obywatelskich i ocieplenia stosunków z Zachodem. Puczyści nie cieszyli się jednak poparciem ludu – obywatele chcieli zmian. W końcu Związek Radziecki upadł. I to właśnie afgański galimatias osłabił państwo od środka. Składały się na to cztery czynniki:

1. Efekt percepcji – Afganistan zmienił postrzeganie przywódców w kwestii skuteczności użycia wojska do utrzymania imperium i interweniowania w obcych krajach.

2. Efekt militarny – Afganistan zdyskredytował Armię Czerwoną, stworzył podział między partią a wojskiem i pokazał, że Armia Czerwona nie jest niezwyciężona, co ośmieliło republiki nierosyjskie do dążenia do niepodległości.

3. Efekt legitymizacji – Afganistan dostarczył nie-Rosjanom wspólnej przyczyny domagania się niepodległości, ponieważ postrzegali oni tę wojnę jako wojnę rosyjską toczoną przez nie-Rosjan przeciwko Afgańczykom.

4. Efekt partycypacji – wojna w Afganistanie stworzyła nowe formy partycypacji politycznej, przyczyniła się do przekształceń w mediach jeszcze przed głasnost, z powodu dużej masy weteranów wojennych, którzy tworzyli własne krytyczne organizacje, osłabiające hegemonię Partii.

Porażki ZSRR oraz USA są porównywalne pod względem poniesionych kosztów i skali niepowodzenia. Czy jednak, zgodnie z powiedzeniem, Afganistan rzeczywiście jest cmentarzem imperiów, przekonamy się z czasem.

Photo by Marjan Blan | @marjanblan on Unsplash.

Stan ducha upadającego Imperium Brytyjskiego był wynikiem połączenia narodowego wyczerpania i zbyt szerokich granic imperialnych. Od 1914 roku naród przeżywał wojnę, kryzys finansowy, a w latach 1918-19 pandemię – hiszpankę. Tymczasem gospodarka tonęła pod górą długów. Chociaż kraj pozostał emitentem dominującej waluty światowej, nie był już bezkonkurencyjny w tej roli. Wysoce nierówne społeczeństwo zainspirowało polityków lewicy do żądania redystrybucji, a nawet wprowadzenia rozwiązań socjalistycznych. Znaczna część inteligencji poszła dalej, optując za komunizmem albo faszyzmem. Analogia między USA a Imperium Brytyjskim nie jest idealna – Brytyjczycy posiadali pod swoim władaniem największą masę lądów w historii ludzkości, z czego znakomita większość nie była ich terenem narodowym. Amerykanie natomiast rozszerzali swoją strefę wpływów albo w związku z zagrożeniem ze strony ZSRR, albo, po 11 września, w związku z zagrożeniem ze strony terrorystów. Nawet jeśli imperialność Ameryki nie manifestuje się w formie kolonii czy protektoratów, to widać ją w międzynarodowej i militarnej dominacji, a także w kosztach, które należy ponieść, aby mieć globalny zasięg. Imperialność i zmęczenie jej skutkami w przypadku obu tych mocarstw mają podobny charakter.

Z tego powodu w społeczeństwie widać próby nowych interpretacji amerykańskiej historii – jako agresywnego, ekspansjonistycznego imperium. Lewica przekształca historię Ameryki w opowieść głównie o niewolnictwie, następnie segregacji, a w końcu o neokolonializmie. Ważnym źródłem brytyjskiej słabości w okresie międzywojennym był bunt inteligencji przeciwko Imperium i tradycyjnym wartościom brytyjskim. Nastrój naigrywania się z Imperium, zamiast celebracji jego rozmachu i bogactwa, był wówczas powszechny. Churchill wspominał debatę Unii Oksfordzkiej z 1933 roku, z której wyniknął następujący wniosek: ludzie odmawiają walki o króla i ojczyznę. Pisał: ’Łatwo było wyśmiać taki epizod w Anglii, ale w Niemczech, w Rosji, we Włoszech, w Japonii idea dekadenckiej, zdegenerowanej Wielkiej Brytanii zakorzeniła się głęboko i zachwiała wieloma kalkulacjami’. Być może w ten sposób właśnie dyplomaci, np. z Chin, postrzegają dziś Amerykę. Narracje reinterpretujące fundamenty Ameryki mają podobne skutki, co w przypadku tożsamego podejścia w międzywojennej Anglii – obnażają wątpliwą wartość etyczną oraz znaczenie rzekomej potęgi w oczach społeczeństwa. Tak samo jak Brytyjczycy w latach 30. XX wieku, Amerykanie w latach 20. XXI wieku odkochali się w imperium. Chcą teraz opowiedzieć tę samą historię z innej perspektywy.

Photo by Diogo Nunes on Unsplash.